World Building is het belangrijkst als je verhaal zich in een verzonnen wereld afspeelt. In dat geval moet je alles herbouwen wat in onze wereld zo vanzelfsprekend aanwezig is: religie, een politiek stelsel, volkshelden, muziek, straatnamen, mythen en sagen, mode, omgangsvormen, kunst, literatuur, zeden, taboes ... Zelfs als je leent van een bestaande wereld (wat je meestal zult doen) moet je heel veel nieuwe instituten, organisaties en gewoonten bedenken. En die moeten niet alleen individueel geloofwaardig zijn, ze moeten ook allemaal in elkaar passen. Je wilt dat je wereld er natuurlijk uitziet, alsof alles erin een lange voorgeschiedenis heeft, niet als een samenraapsel van losse elementen.
De grote lijnen
Hoeveel World Building je moet doen hangt af van je verhaal. Van hoever je wereld afwijkt van de bestaande wereld, maar ook van hoe breed het verhaal is, hoeveel locaties en onderwerpen er voorbijkomen. Als je episch schrijft en een hele wereld in al zijn complexiteit wilt beschrijven, zul je rekening moeten houden met alle grote en kleine elementen die een samenleving vormen, en hoe deze elkaar beïnvloeden. Als je één aspect verandert, heeft dat gevolgen voor andere aspecten. Als je verhaal kleinschaliger is, zul je vooral rekening moeten houden met die delen van de wereld die je verhaal beïnvloeden. Maar onderschat het niet. Ook voor relatief simpele, kleinschalige plotten moet je veel uitdenken als je de realiteit eenmaal loslaat.
Als je begint met World Building, kun je het best twee lijstjes maken met de elementen die je voor je wereld moet verzinnen of bewerken. Eentje met de punten die volgens jou centraal staan en die veel aandacht nodig hebben, en eentje met punten die meer in de periferie liggen. Als je bijvoorbeeld een verhaal wilt schrijven dat zich afspeelt in een krankzinnigengesticht, staan de medische wetenschap en de psychologie in je wereld centraal. Wanneer wordt iemand krankzinnig gevonden, welke behandelmethoden zijn er en hoe worden mensen die opgenomen zijn in een gesticht benaderd en verzorgd? Relevant maar minder centraal (al hangt dat ook van je plot af) zijn punten als de rechtspraak (kun je iemand tegen zijn of haar wil op laten sluiten, en onder welke voorwaarden?), het sociale stigma van krankzinnigheid (is krankzinnig zijn of een krankzinnige in de familie hebben iets waar je je voor moet schamen?) en maatschappelijke positie (word je beter behandeld als je een hoge sociale status of veel geld hebt?) van belang. Andere punten die (afhankelijk van de plot) van belang kunnen zijn, zijn bijvoorbeeld architectuur (hoe comfortabel zijn de gestichten? Is het mogelijk eruit te ontsnappen?), voedselvoorziening (zit er iets – bijvoorbeeld lood – in het eten en drinken dat krankzinnigheid kan veroorzaken?), religie (is krankzinnigheid een straf?) etc. Omdat wat wel en niet van belang is zo afhankelijk is van je plot, is het een goed idee om eerst in ieder geval een voorlopige plotlijn uit te zetten voor je aan World Building begint.
Voor ons bergbeklimmersverhaal geldt hetzelfde. Je kunt niet aan World Building doen voor je besloten hebt of het verhaal zich afspeelt in onze moderne wereld of in een antiek koninkrijk waar magie mogelijk is en draken door de lucht vliegen (of heel ergens anders). En hoewel je je sowieso moet verdiepen in de bergbeklimmerstechnieken en -hulpmiddelen die er in jouw wereld beschikbaar zijn, en in de gevaren en ontberingen die klimmers onderweg tegen kunnen komen, maakt de reden waarom je karakters die berg op willen een groot verschil voor de richting die je World Building uit moet.
Motivatie is voor een deel cultureel bepaald. En als de motivatie om de berg te beklimmen uit je karakters zelf voortkomt (en er geen tastbare beloning voor is), moet je je niet alleen afvragen waarom ze dat zouden willen doen (verveling; een gevoel van machteloosheid; zichzelf of anderen iets bewijzen), maar ook in wat voor samenleving een dergelijke behoefte kan ontstaan. Worden mensen die zware lichamelijke inspanningen verrichten gerespecteerd? Is het een vorm van statusverhoging? Krijgen mensen het gevoel dat hun leven te veilig is? (Vergeet niet dat verveling een luxe-probleem is. Als je 24 uur per dag moet werken om te overleven, zoek je geen extra uitdagingen.) Volgen ze in de voetsporen van een legendarische held? Je zult je in de cultuur en de mentaliteit van deze samenleving moeten verdiepen om je karakters een geloofwaardige motivatie mee te geven.
Als de karakters daarentegen in opdracht de berg opgaan, zul je meer tijd moeten besteden aan de machtsstructuren in je wereld. Wie kan deze karakters bevelen hun leven te wagen, en waarom weigeren ze niet? Hoe rechtvaardigt dit karakter zijn autoriteit – waar haalt hij zijn macht vandaan? Welke straffen staan er op de opdracht weigeren? Welke beloningen worden er uitgeloofd als ze slagen? Hebben de karakters een voorafgaande relatie met hun opdrachtgever (zijn het bijvoorbeeld soldaten in zijn leger?), of heeft hij hen pas benaderd op het moment dat hij ze nodig had? En waarom deze karakters? Hoe kiest deze wereld zijn helden/mensenoffers? Omdat je de drijvende kracht achter het verhaal (de motieven van de karakters) verandert, moet je je op een ander aspect van je wereld richten.
De details
Als je eenmaal de grote lijnen uitgezet hebt en weet op welke aspecten van je wereld je je moet concentreren, kun je je op de details richten. Hoe werken de opvattingen, mythologieën, instituten etc. die je verzonnen of geleend hebt concreet door in het dagelijks leven van je karakters? Als je de grote lijnen bedenkt, verzin je bijvoorbeeld een mythologische held die nog altijd een grote inspiratiebron is voor de mensen in je wereld. Als je je in de details verdiept, ga je bedenken hoe deze mythische held jouw karakter of karakters specifiek beïnvloed heeft. Of je bedenkt wetten en een rechtssysteem, en dan verzin je hoe dat systeem gebruikt is om je karakter te veroordelen voor een misdaad. Je gaat van het algemene naar het persoonlijke en van het abstracte naar het concrete.
Zoals al eerder gezegd is, zul je voor ons bergbeklimmersverhaal in ieder geval rekening moeten houden met de hulpmiddelen die de karakters tot hun beschikking hebben. Als je de grote lijnen uitzet, besluit je hoe ver de technologie in jouw wereld gevorderd is. Hebben de karakters de beschikking over technologie uit onze moderne wereld? Of lijkt je samenleving qua technologie meer op de middeleeuwen, de steentijd, de negentiende eeuw, noem maar op. Of zijn er alternatieven beschikbaar die dezelfde functie kunnen vervullen als technologie – zoals magie of andere bovennatuurlijke verschijnselen. Als je dat eenmaal bedacht hebt (en je je verdiept hebt in de obstakels die je tegen zult komen als je een berg beklimt), kun je aan de details beginnen.
Technologie vertaalt zich in dit geval in hulpmiddelen voor een klimtocht. Zijn er klimijzers, slaapzakken, zuurstofflessen? Is er technologie beschikbaar om op afstand te communiceren, en wat is het bereik daarvan? Hoe betrouwbaar zijn de weersvoorspellingen? Zijn er misschien magische hulpmiddelen? En dan de voorraden. Zijn er manieren om voedsel te conserveren – vriesdrogen, inblikken etc.? Hoe zwaar is het? Wat heb je nodig om het eetbaar te maken? En in geval van nood, zijn er manieren om om hulp te roepen? Een radio, een vuurpijl, telepathie? De grote lijnen geven je wereld structuur en samenhang. Maar de details, de manier waarop die grote structuren doorwerken in het dagelijks leven van je karakters, die brengen je wereld tot leven.
Research
Je kunt niet op een overtuigende manier aan World Building doen als je niet iets weet over hoe samenlevingen functioneren. Je kunt wel met kant-en-klare lijstjes werken ('denk aan de volgende punten', 'stel jezelf de volgende vragen'), maar dat zijn slechts hulpmiddelen. Je mist de nuances en de manier waarop de verschillende punten in die lijstjes op elkaar inwerken als je de mechanismen erachter niet kent. Bovendien, iedere vragen- of puntenlijst is gemaakt door iemand die zijn of haar voorkeuren heeft, maar ook zijn of haar blinde vlekken. Dus maak liever je eigen lijstjes. Doe je research, lees je in, verdiep je wat in politiek, religie, sociologie, geschiedenis etc. Je hoeft geen expert te worden op al die terreinen, maar als je een echt originele wereld wilt bedenken (in plaats van een invuloefening aan de hand van iemand anders materiaal) heb je een zekere basiskennis nodig. Dus lees.
Verder moet je je realiseren dat onze maatschappij duizenden jaren en de inbreng van miljoenen mensen heeft gehad om te ontstaan, te groeien en te veranderen. Vele, vele generaties hebben voortgebouwd op elkaars werk – of het werk van hun voorgangers juist afgebroken. Samenlevingen zijn ingestort en weer opgebouwd. Lang vergeten gebeurtenissen hebben hun sporen nagelaten. Je ziet het verleden in alles van onze straatnamen tot onze ideeën over goed en kwaad. Hoe gedetailleerd jouw wereld ook is, hoeveel tijd je ook in de ontwikkeling ervan gestopt hebt, de echte wereld is oneindig veel gecompliceerder dan een fantasiewereld ooit kan zijn. Dus accepteer je beperkingen en concentreer je op het scheppen van de illusie van complexiteit, niet op de complexiteit zelf.
Het belangrijkste wat je bij het beschrijven van je wereld moet oproepen is een gevoel van geschiedenis, het gevoel dat je samenleving niet brandnieuw is. Ironisch genoeg betekent dat dat je veel van wat je verzonnen hebt weg moet laten uit je beschrijvingen. Als mensen niet beter weten dan dat een ritueel of een vorm van rechtsrpaak of een manier van huizen bouwen is zoals hij is (hoe vreemd het ook mag lijken voor een buitenstaander), zullen ze er niet veel aandacht aan besteden, en zullen ze zeker niet uitgebreid over de herkomst ervan praten of denken (als ze die al kennen). Hoe meer jij als schrijver vertelt over de achtergrond van je wereld, hoe minder echt hij lijkt. Dus wees selectief met wat je wel en niet vertelt (en welk karakter het onder welke omstandigheden vertelt). Kies wat je echt nodig hebt voor het verhaal, voeg een paar sfeervolle en relevante details toe, en laat je lezer de rest invullen.
Een paar punten waar je bij je research en het vormgeven van je wereld op kunt letten:
Iedere samenleving, zelfs de meest vreedzame, kent conflicten. Je hebt altijd meerdere geloofsovertuigingen, opvattingen, politieke stromingen, subculturen. Dat hoeft niet tot oorlogen of gewapende conflicten te leiden. Maar er zullen meningsverschillen zijn. En meningsverschillen zijn goed – die zorgen voor dynamiek in een samenleving, en in een verhaal. Dus zoek ze op.
Keerpunten en overgangsperioden in de geschiedenis worden vaak pas achteraf geïdentificeerd. In zekere zin hebben mensen altijd het gevoel dat ze aan het einde der tijden leven. Als je ergens middenin zit (bijvoorbeeld een burgeroorlog of een economische crisis), mis je het overzicht om te bepalen hoe groot of klein die gebeurtenis (of reeks gebeurtenissen, liever gezegd) op de lange termijn zal zijn. Omgekeerd verlopen veel ontwikkeling zo langzaam of zijn ze zo plaatselijk dat mensen niet eens merken dat ze er middenin zitten. Een verhaal dat geschreven is alsof een lezer het door de ogen van de karakters ziet is levendiger dan een verhaal dat verteld wordt door de ogen van iemand die de gebeurtenissen achteraf bekijkt, zoals een historicus. Dus kijk uit dat je niet te veel een achteraf-perspectief gebruikt, ook al zijn de gebeurtenissen die je beschrijft wereldschokkend.
Dat in een samenleving een nieuw stukje technologie is uitgevonden, een nieuwe ontdekking is gedaan of een nieuw idee is gelanceerd, wil nog niet zeggen dat iedereen in alle lagen van de samenleving daar toegang toe en belangstelling voor heeft. Zeker als de sociale ongelijkheid groot is en de communicatiemiddelen beperkt, zullen de bewoners in een gehucht aan de rand van een koninkrijk niet weten wat er in de hoofdstad gebeurt, en er ook niet erg in geïnteresseerd zijn.
Er zijn een aantal heel banale punten die in bijna ieder verhaal voorbij zullen komen, en die in de loop van de tijd heel erg veranderd zijn. Verlichting, meting van tijd en afstand, geld, transport, papier, lezen en schrijven, om er maar een paar te noemen. Verdiep je er eens in, want het is veel minder vanzelfsprekend dan we denken dat iedereen daar vrije toegang toe heeft.
Je kunt geen research doen naar samenlevingen waar dingen als magie, gebeden, helderziendheid etc. echt werken (sorry). Maar wel naar culturen waar iedereen gelooft dat het bovennatuurlijke een reëel onderdeel van de wereld is en zich daarnaar gedraagt. Als je wilt weten hoe een wereld zou functioneren als magie echt bestond, kun je je het best verdiepen in samenlevingen waar het bovennatuurlijke van oudsher als een vanzelfsprekend onderdeel van de wereld gezien wordt. Het is niet helemaal hetzelfde (in onze wereld ontlenen magiërs, helderzienden etc. hun macht aan bluf en aan andere aardse middelen, niet aan aantoonbare bovennatuurlijke krachten), maar dichter kom je er niet bij.
Het grote verschil tussen magie en religie is dat religie werkt door middel van smeekbeden, en magie door middel van manipulatie. Een magiër gebruikt zijn rituelen om de wereld om hem heen te manipuleren en macht uit te oefenen. Religie draait om verzoeken. Een religieus ritueel kun je gebruiken om in contact te treden met een god (of een andere machtige entiteit) om hem of haar een verzoek te doen, maar het is volledig aan de godheid of hij of zij dat verzoek wel of niet inwilligt. Bij magie oefen je macht uit over je omgeving en kun je bovennatuurlijke entiteiten dwingen je opdrachten uit te voeren (of je kunt het met hen op een akkoordje proberen te gooien). Bij religie vraag je om gunsten of om genade. En je vraagt als ondergeschikte – je hebt geen controle over de uitkomst. Maar dat wil niet zeggen dat er geen overlap bestaat tussen de twee, of dat ze niet naast elkaar kunnen bestaan. In de katholieke traditie liggen bijvoorbeeld heiligenverering en relieken op de grens van magie en religie.
De gevaren van World Building
Een groot gevaar bij World Building is dat er anachronismen in je verhaal sluipen. Een 'anachronisme' is alles wat niet in je wereld voor kan komen omdat het te modern is. Anachronismen op het gebied van technologie liggen het meest voor de hand – een thermometer in de middeleeuwen, begrippen als DNA en adrenaline in een samenleving die de microscoop nog niet heeft uitgevonden. Maar anachronismen kunnen ook op andere plaatsen optreden. Zonder een nauwkeurige manier om tijd te meten, zijn er geen minuten en seconden. En in een samenleving zonder centrale regering komen geen meeteenheden als meters en centimeters voor – dat zijn abstracte meeteenheden (in tegenstelling tot bijvoorbeeld de el en de voet), die alleen van bovenaf opgelegd en gehandhaafd kunnen worden. (Tenzij, natuurlijk, die centrale regering er geweest is en weer ingestort is. Het kan zijn dat de eenheid 'meter' tegen die tijd zo ingeburgd is geraakt dat hij de val van de regering die hem heeft ingevoerd heeft overleefd.) En een idee kan ook anachronistisch zijn. Veel van de opvattingen die we nu vanzelfsprekend vinden (zoals dat een mens een individu is, met rechten) zijn nieuw. Je zult niet veel van onze overtuigingen terugvinden in (bijvoorbeeld) een Frans dorpje in de vijfde eeuw na Christus.
Anachronismen vermijden blijft moeilijk. En je moet ook rekening houden met je lezers – je kunt ook geen wereld neerzetten die zo vreemd voor hen is dat ze zich er niets meer bij kunnen voorstellen. Wat schrijvers dan ook vaak doen, is een bestaand punt uit de geschiedenis of een bestaande samenleving kiezen en die gebruiken als referentie-kader. Als je bijvoorbeeld technologische anachronismen wilt voorkomen, kun je van ieder stukje technologie dat je in je verhaal noemt de herkomst proberen te achterhalen. Maar je kunt ook een ijkpunt in de geschiedenis kiezen – bijvoorbeeld West Europa, 1500 – en je inlezen in die periode. Dan kom je er snel genoeg achter welke technologie er wel en niet beschikbaar was, en kom je tegelijkertijd meer te weten over hoe een dergelijke samenleving verder functioneerde. Je hoeft die samenleving vervolgens niet letterlijk te kopiëren, maar het geeft je iets om op terug te vallen, en de kans dat je overduidelijke fouten maakt is kleiner.
Een ander gevaar is dat je zo veel tijd in het ontwikkelen van je wereld steekt dat andere elementen van je verhaal (zoals plot en karakters) op de achtergrond raken. Vooral de epische fantasy staat erom bekend dat lezers bijna als toeristen behandeld worden. De avonturen van de helden lijken soms een excuus te zijn om de lezers rond te leiden langs alle uithoeken van de fantasy-wereld, terwijl de uitkomst van de plot (de kwaadaardige entiteit wordt verslagen, de held en de heldin worden verliefd) lang van tevoren vaststaan. Verlies je verhaal niet uit het oog, maak geen nodeloze omwegen, en hou ook rekening met mensen die een verhaal met een sterke, onverwachte plot en geloofwaardige karakters willen lezen. Je vergroot er je publiek heel erg mee, en je kunt lezers die door een uitgebreide wereld willen dwalen ook bedienen zonder lezers die om plot en karakters geven van je te vervreemden.
